Biblioterapia jako forma pracy terapeutycznej z dziećmi

Termin „biblioterapia” pochodzi od wyrazów „biblion” - „książka” oraz „therapeuo” - „leczę” i określa on dział psychologii czytelnictwa, zakładający wykorzystanie książek i czasopism do regeneracji systemu nerwowego i psychiki człowieka oraz badanie możliwości profilaktycznego traktowania książki i czytelnictwa w zbiorowościach społecznych.

Biblioterapia jest częścią terapii pedagogicznej wykorzystującą materiały czytelnicze, które są rodzajem wsparcia dla osób chorych i zdrowych. Literatura pomaga oderwać się od rzeczywistości, uczy zrozumienia, pobudza do refleksji i rozwoju emocjonalnego. Czytanie wzbogaca wyobraźnię i słownictwo, kształtuje postawy, ale też inspiruje do kreatywności i jest formą rekreacji. 

 Proces biblioterapeutyczny dzieli się na etapy: diagnoza – rozpoznawanie problemów i przewidywanie skutków terapii, dobór odpowiedniej literatury, postępowanie terapeutyczno-wychowawcze, które ma na celu identyfikację odbiorcy z bohaterem literackim, refleksje nad tekstem i aktualną sytuacją wychowanka, odreagowanie i odnalezienie drogi wyjścia z problemu oraz zmianę swojego postępowania. Książka jako element procesu biblioterapeutycznego przysparza wiedzy, pomaga poznawać inne sposoby myślenia i działania, dostarcza wzorców, daje wsparcie, relaksuje i wyzwala dobry nastrój.

 Funkcje profilaktyczne biblioterapii

Oddziaływanie profilaktyczne, które osiągamy dzięki zastosowaniu biblioterapii polega na uczeniu się przez odbiorcę pozytywnych sposobów radzenia sobie w trudnych sytuacjach, które możemy obserwować na trzech płaszczyznach – w zachowaniu, wierzeniach i uczuciach. W związku z tym biblioterapia kształtuje postawy społecznie oczekiwane, a więc przeciwdziała zachowaniom negatywnym. Funkcje profilaktyczne są też realizowane poprzez zagospodarowanie wolnego czasu „wartościową treścią”. Mogą być one wykorzystywane do podjęcia pracy biblioterapeutycznej z uczniami, posiadającymi trudności w nauce, przystosowaniu się czy tez zagrożonymi wykluczeniem. 

Adresaci działań biblioterapeutycznych 

Uczestnikami biblioterapii mogą być dzieci, którzy potrzebują wsparcia i pomocy, z powodu różnego typu problemów. Irena Borecka wyróżnia następujące grupy dzieci i młodzieży, do których może być skierowane działanie biblioterapeutyczne: 

• dzieci niepełnosprawne (pomoc w zaakceptowaniu siebie, niska samoocena, problem z zaaklimatyzowaniem się); 
• dzieci przewlekle chore; 
• dzieci o zaburzonym zachowaniu; 
• dzieci bardzo zdolne (nie wytrzymujący presji nauczycieli, rodziców, rówieśników);
• dzieci, które czują się skrzywdzone (w domu, w grupie rówieśniczej, w szkole);
• dzieci, które czują się odrzucone; 
• dzieci, które maja kłopoty z nauką; 
• dzieci i młodzież zagrożona alkoholizmem lub narkomanią; 
• dzieci i młodzież, która weszła w kolizję z prawem. 

Biblioterapia w wymienionych grupach dzieci i młodzieży może być prowadzona grupowo lub indywidualnie.

Dobór materiałów biblioterapeutycznych

Materiałami biblioterapeutycznymi mogą być zarówno książki, jak i inne alternatywne materiały czytelnicze: nuty, grafika, druki ulotne, karty do gry, filmy, fotografie, płyty gramofonowe, kasety magnetofonowe i magnetowidowe. 

Książki przeznaczone do działań biblioterapeuty można podzielić na kategorie:

• materiały uspokajające: książki przygodowe, baśnie, fantasy,
• materiały pobudzające: książki awanturniczo-przygodowe, wojenne, podróznicze, popularnonaukowe,
• materiały refleksyjne: powieści obyczajowe, biograficzne, o wątku romansowym, psychologiczne i socjologiczne.

Czytelnicze materiały alternatywne to również: książki „łatwe w czytaniu”, książki-zabawki, książki drukowane dużą czcionką, książki drukowane pismem Braille’a, audiobooki, nagrania dźwiękowe, zabawki edukacyjne, gry dydaktyczne, filmy, programy komputerowe.

Wśród materiałów wykorzystywanych w biblioterapii mogą się też znaleźć słuchowiska, czyli nagrania, najczęściej radiowe, które łącza w sobie tekst literacki, efekty akustyczne oraz muzykę; są one dopracowane pod względem artystycznym, spełniają funkcje pedagogiczne, większość z nich może być z powodzeniem wykorzystana podczas zajęć biblioterapeutycznych.

Biblioterapia jest formą pracy z dziećmi, w której efekt terapeutyczny zostanie osiągnięty, gdy posłużymy się książką zrozumiałą dla dziecka, w której odnajdzie ono wzorce lub zidentyfikuje się z wybraną postacią oraz przeżyje dzięki książce silne wzburzenie emocjonalne. Dziecko osiąga w ten sposób oczyszczenie, czyli uwalnia się od napięcia i nabywa nowych sił życiowych. Uświadamia sobie swoje emocje, poznaje nowe sposoby działania i dowiaduje się, że inni odbierają świat podobnie.

Przykładowe tytuły dla dzieci z następującymi problemami:

• dzieci dotknięte pesymizmem 

seria F. Simon o Koszmarnym Karolku, 

„Kacperiada” G. Kasdepke;

• przedszkolaki bojące się szkoły 

„Przygody Mikołajka”, 

„Jestem super-Mateuszek” E. Lindo;

• dzieci agresywne, bijące innych 

„Kubuś Puchatek” A.A. Milne, 

„Malutka Czarownica” O. Preusslera;

• dzieci nie akceptujące swojego wyglądu 

„Wakacje z duchami” A. Bahdaja, 

„Ida sierpniowa” M. Musierowicz, 

„Fizia Pończoszanka” A. Lindgren;

• dzieci, które musiały się przeprowadzić, wyrwane ze środowiska 

„Życie do góry nogami” J. Kaczmarskiego, 

„Zilla i ja” H. Dunmore;

• dzieci z problemami zdrowotnymi 

książki o wyprawach Tomka A. Szklarskiego, 

przygody Pana Samochodzika Z. Nienackiego, 

seria o Koszmarnym Karolku, 

„Tam, gdzie spadają anioły” D. Terakowskiej dla starszych dzieci;

• dzieci odtrącone przez rodziców, samotne 

„Rodzina Szkaradków i ja” N. Kółeczek, 

baśnie H. CH. Andersena, 

„Rasmus i włóczęga” A. Lindgren;

• dzieci, które straciły bliską osobę 

„Pejzaż sentymentalny” K. Siesickiej, 

„Awantura o Basię” K. Makuszyńskiego, 

„Historia o mewie i kocie, który uczył ją latać” L. Sepulvedy, 

„Słoneczko” M. Buyno-Arctowej, 

„Bułeczka” J. Korczakowskiej;

• dzieci, którym urodziło się rodzeństwo 

„Ja też chcę mieć rodzeństwo” A. Lindgren, 

„Nie będę jedynakiem” J. Jóźwiak; 

• dzieci nieśmiałe 

„Przygody Tomka Sawyera” M. Twaina, 

„Winnetou” K. Maya, 

„Mały Książe” A. de Sant-Exupery’ego.

Dziecko często samo intuicyjnie wybiera książkę lub powraca do wcześniejszej lektury, ponieważ ma ona dla niego wartości terapeutyczne. W lekkich stanach depresyjnych zaleca się wracanie do lubianych książek czytanych w jak najmłodszym wieku.

Bibliografia

1. Borecka I. Biblioterapia. Teoria i praktyka. Poradnik. Warszawa 2001.

2. Borecka I. Biblioterapia w szkole podstawowej i gimnazjum. Materiały dydaktyczne dla nauczycieli i bibliotekarzy. Wałbrzych 2002.

3. Borecka I., Roter-Wontorowska S. Biblioterapia w edukacji dziecka niepełnosprawnego intelektualnie : materiały dydaktyczne dla nauczycieli i bibliotekarzy. Wałbrzych 2003.

4. Gajek G. Książka prostuje kręte ścieżki życia. Program biblioterapeutyczny dla uczniów klas V i VI szkoły podstawowej, „Biblioteka w Szkole” 2008, nr 4, s. 10-12.

5.Głąbiowski K. Świderski B. Więckowska H. Encyklopedia współczesnego bibliotekarstwa polskiego, Wrocław 1976, s. 81

6. Ippoldt L. Biblioterapia w związkach z innymi naukami, s. 2, (dostęp online 03.04.2022: https://rep.up.krakow.pl/xmlui/bitstream/handle/11716/5889/AF009--20--Biblioterapia-w-zwiazkach--Ippoldt.pdf?sequence=1&isAllowed=y)

7. Świerczyńska M. Biblioterapia. Szkolenie dla nauczycieli. „Biblioteka w Szkole” 2008, nr 12, s. 13-15.

Milena Gaudig